۲- ۲- ۱۱- مقیاس‌های چند جنبهای (چند بعدی) سنجش مذهبی
مقیاس‌های اشاره شده تا این‌جا، هوش را در مجموع یکجا مدنظر قرار می‏دهند یا برای اندازه‏گیری بُعد اصلی نگرش، یعنی اعتقادات استفاده می‌شوند. در زمینه تفکیک ابعاد مذهبی‌بودن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. براساس این دیدگاه‌ها و از جهات گوناگون، مذهب را به ابعادی تفکیک کرده‏اند و مقیاس‌های مختلفی برای سنجش این ابعاد ارائه شده است. این مقیاس‌ها، همه ویژگی‌های روش شناسانه مقیاس‌های تک‌بعدی را دارند؛ امّا در آن‌ها دو یا چند نوع (دسته) پرسش (با تفکیک برحسب ابعاد مذهبی‌بودن) داخل پرسشنامه گنجانده می‏شود. از جمله این مقیاس‌ها می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

آلپورت (G. W. Alport) گرایش مذهبی را به دو نوع درون‏سویی(Intrinsic) و برون‏سویی (Extrinsic) تقسیم می‏کند. مذهب درون‏سو به مذهبی گفته می‏شود که از درون انسان سرچشمه می‏گیرد و عمیق است. برای صاحب آن، یک نیاز اصلی و درونی تلقی می‏شود و نیازهای دیگر، عقاید مذهبی را تحت تأثیر قرار نمی‏دهند. مذهب برون‌سو نیز به مذهبی گفته می‏شود که به‌صورت وسیله‏ای برای تحقق اهداف دیگر (فردی، اجتماعی یا نظیر این‌ها) استفاده می‏شود. می‏توان گفت این مقیاس برای تشخیص انگیزه گرایش به مذهب ساخته شده است. براساس این دیدگاه، آلپورت پرسشنامه‏ای را طراحی کرد و بر مبنای آن، مقیاس معروف به آلپورت را ساخت (آلپورت، ۱۹۶۶، ص۲۶۱). به دنبال آن و براساس این دیدگاه، آلپورت و راس (M. J. Ross, 1967، ص۴۳۳)، پرسشنامه‏ای شامل ۲۱ پرسش (اصلاح‌شده پرسشنامه آلپورت) را طراحی کردند. این پرسشنامه دو گرایش درون‌سو و برون‌سوی مذهب را در برمی‌گیرد. روش محاسبه اندازه گرایش‌ها در این مقیاس مانند روش لیکرت است؛ امّا می‏توان گزینه‏های پاسخ و نحوه اندازه‏گیری را براساس روش محاسباتی تورستن نیز تنظیم کرد. این مقیاس به مقیاس آلپورت معروف است.
مقیاس آلپورت در تحقیقات گوناگون دیگری از جمله تحقیقات انجام‌شده به‌وسیله مالتبی، تالی، کوپر و لسلای (۱۹۹۵، ص۵۹۶)، پایدمونت (L. R. Piedmont, 1996، ص۲۹) و مانند این‌ها نیز استفاده شده است. مالتبی و لویس در تحقیق دیگری (۱۹۹۶، ص۹۷۶-۹۷۸) این پرسشنامه را اصلاح کردند و در بررسی خود به‌کار گرفتند. این مقیاس اصلاح‌شده در پژوهش‌های بعدی نیز استفاده شد (از جمله پژوهش‌های مالتبی و دیگران، (۱۹۹۵، ص۱۵۷)؛ کوزک (Kosek، ۱۹۹۹، ص۲۳۱)؛ تیلور (A. Taylor) و مک دونالد (A. D. Mac Donald)، (۱۹۹۹، ص۱۲۴۵)؛ مالتبی (۱۹۹۹، ص۶۳۲)؛ مالتبی و دی (۲۰۰۰، ص۳۸۵). گورساچ (L. R. Gorsuch) و ونیبل (D. G. Venable) (1983، ص۱۸۲) پرسشنامه دیگری ارائه کردند که تفاوت گرایش مذهبی درونی و برونی را نشان دهد. اصلاح‌شده این پرسشنامه برای سنجش تفاوت درونی و بیرونی‌بودن مذهب در پژوهش مالتبی و دیگران (۱۹۹۵، ص۱۵۸) به‌کار گرفته شد.
دانشمندانی مانند هوگل، پرات، گلاک، هیلتی، کینگ و مانند این‌ها برای مذهب از سه بعد تا یازده بعد را مطرح کرده‏اند (جان بزرگی، ۱۳۷۸: ص۴-۶۳)؛ از جمله، ابعاد پنجگانه گلاک و ابعاد هفتگانه هیلتی بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. گلاک ابعاد مذهبی‌بودن را به مناسکی، منطقی و عقلی، ایدئولوژیک، تجربی (احساسی) و پیامدی (اثر بر زندگی) (خدایاری‌فرد، ۱۳۷۸: ص۳۵) و هیلتی ابعاد مذهبی‌بودن را به شخصی، ناباوری، ارتدوکسی، پایداری اجتماعی، شناختی، شناخت مذهبی، هدف زندگی و حضور در کلیسا (جان بزرگی، ۱۳۷۸: ص۴-۶۳) تفکیک کرده‏اند. با این حال، ابعاد پنجگانه گلاک بیشتر توجه پژوهشگران را جلب کرده است.
فالکنر و دیونگ (۱۹۶۶، به نقل از خدایاری‌فرد، ۱۳۷۸، ص۱۲) برای ابعاد پنجگانه مطرح‌شده به‌وسیله گلاک، پنج مقیاس تعریف، و پرسشنامه‏ای به روش محاسباتی گاتمن طراحی کردند. ایشان این مقیاس را در بررسی تجربی آزمودند. استارک و گلاک (۱۹۶۸) نیز ابعاد پنجگانه یادشده را بررسی و یک مقیاس عملیاتی برای محاسبه آن ارائه کردند.
در زمینه نظریه‏های چندبعدی مذهب نیز مقیاس‌های دیگری ساخته شده است. بعضی محققان، مقیاس‌های دوبعدی، و بعضی نیز برای یکی از ابعاد مذهب، مقیاس ساخته‏اند. از جمله در این زمینه می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد.
براون (B. L. Brown, 1987) گرایش شخصی و عمومی به مذهب (Personal and Public orientation toward) را مطرح و برای اندازه‏گیری آن مقیاسی معرفی و استفاده کرد. این مقیاس به این منظور ساخته شد که بین هوش مذهبی شخصی و نگرش عمومی به مذهب تفاوت قائل شود. این مقیاس از جمله به‌وسیله مالتبی، تالی، کوپر و لسلای (۱۹۹۵، ص۱۵۸) برای سنجش اثر شخصیت بر گرایش به مذهب استفاده شد.
فرانسیس و ویلکو (C. Vilcox) کوشیدند برای اندازه‏گیری بُعد رفتاری مذهب در مسیحیت، مقیاسی بسازند که از روش محاسباتی لیکرت استفاده می‏کرد. این پرسشنامه و مقیاس در تحقیقات مالتبی (۱۹۹۵، ص۸۸)، لویس و مالبتی (۱۹۹۶، ص۹۳۸)، اسمیت (L. D. Smith, 1996، ص۱۰۶۳)، ویلد و جوزف (۱۹۹۷، ص۸۹۹-۹۰۰) مورد استفاده قرار گرفت.
آدامسون (G. Adamson)، شولین (M. Shevlin)، لوید (V. S. N. Lioyd) و لویس (۱۹۹۸، ص۱۶۸) نیز کوشیدند مقیاس دیگری (با روش محاسباتی لیکرت) برای اندازه‏گیری رفتارهای مذهبی (Religious behaviours) بسازند و در این تحقیق و تحقیق بعدی خود استفاده کردند.
هاچ (L. R. Hatch) و دیگران (۱۹۹۸، ص۴۸۰) مقیاسی برای اندازه‏گیری اعتقادات و دغدغه‏های مذهبی (Spiritual involvment and blief) افراد ارائه کردند که در تحقیق خودشان مورد استفاده قرار گرفت. این مقیاس به‌وسیله مالتبی و دی (Liza Day, 2000، ص۳۸۴) نیز برای سنجش اندازه اعتقاد و دغدغه مذهبی به‌کار گرفته شد.
لارسون (B. D. Larson) و دیگران (۱۹۸۶، ص۳۳۱) برای بررسی رابطه مذهب و سلامت در طراحی مقیاس اندازه‏گیری تقیّد مذهبی (Religious affiliation) پرسشنامه‏ای ساختند که در آن، مبنای محاسباتی، روش لیکرت بود. لوین (Lewin) و شیلر (L. P. Shiller) (1978، ص۱۰) نیز بررسی مشابهی انجام داده ‏اند.
آی (Amy L. Ai)، لینگ (B. Steren F. Lling) و پترسون (Christopher Peterson) (2000) نیز پرسشنامه‏ای برای سنجش اندازه تقیّد مذهبی افراد در انجام عبادت‌ها با بهره گرفتن از روش محاسباتی و گزینه‏های لیکرت (امّا با حذف گزینه بینابین) طراحی کردند و مقیاسی ساختند که در بررسی خودشان برای سنجش اثر عبادت بر بهبود بیماران آزمون شده است. افزون بر موارد یادشده در بررسی‌های مربوط به ابعاد هوش مذهبی، مقیاس‌های دیگری نیز ساخته شده است؛ از جمله می‏توان به مقیاس‌های شاخص‌بودن مذهبی پترسون و روی (۱۹۸۵، ص۵۲)، احساس نزدیکی با خدا هنگام عبادت (پولوما و پندلتون، ۱۹۹۰، ص۲۵۷) سنت‌گرایی مذهبی (کوستا و دیگران، ۱۹۸۶، ص۶۴۰)، و مانند این‌ها اشاره کرد.
۲- ۲- ۱۲- مقیاس‌های سنجش مذهبی مسلمانان
در زمینه سنجش مذهبی نزد مسلمانان کوشش فراوانی به چشم نمی‏خورد؛ با وجود این، برخی کوشیده‌اند برای سنجش مذهب نزد مسلمانان، مقیاس‌هایی بسازند. با وجود این مقیاس‌ها، مباحث نظری چندانی نیز در این زمینه وجود ندارد. در ادامه به بعضی از این مقیاس‌ها اشاره می‏کنیم.
از جمله تلاش‌های ارائه‌شده در زمینه سنجش مذهبی بین مسلمانان، تحقیق ویلد (Alex Wilde) و جوزف (Stephen Joseph, 1997، ص۸۹۹-۹۰۰) درباره رابطه دینداری و شخصیت مسلمانان در انگلستان بوده است. این پژوهشگران، پرسشنامه‏ای با چهارده پرسش درباره رفتارها و باورهای مذهبی اسلامی طراحی کرده‏اند. پاسخ‌های پرسشنامه، پنج‌گزینه‏ای کاملاً موافق تا کاملاً مخالف و روش محاسباتی این مقیاس مشابه لیکرت بوده است.
در ایران نیز پژوهش‌هایی برای سنجش مذهبی انجام شده است. احمدی علوان آبادی (۱۳۵۲)، پرسشنامه‏ای با مبنای فرافکنی حاوی ۲۵ پرسش کامل‌کردنی برای سنجش هوش مذهبی بر مبنای مذهب اسلام طراحی کرد و بر روی دانش‌آموزان دبیرستانی آزمود. گلریز (۱۳۵۳) نیز پرسشنامه‏ای حاوی ۲۵ پرسش با تفکیک مذهب درونی و بیرونی (طبق نظریه آلپورت) برای سنجش هوش مذهبی با مبنای اسلامی ساخت. این پرسشنامه با پاسخ‌های پنج‌گزینه‏ای و با شیوه حاصل جمع لیکرت تنظیم شده است و به‌وسیله محقق و پس از او در پژوهش‌های دیگری از جمله به‌وسیله طهماسبی‏پور و کمانگری (۱۳۷۵) و اسلامی (۱۳۷۶) مورد استفاده قرار گرفته است.
جان‏بزرگی (جان بزرگی، ۱۳۷۸، ص۴-۶۳) در بررسی اثربخشی روان‌درمانگری با و بدون جهت‏گیری مذهبی، پرسشنامه‏ای با ۲۲ پرسش مذهبی با چهار گزینه پاسخی که برای پرسش‌های مختلف، متفاوت است، تهیه کرده. او در مقیاس محاسباتی خود از روش حاصل جمع نمره‏گذاری ساده (مشابه لیکرت) امّا با چهار گزینه استفاده کرده است. او کوشیده در این شاخص، تفکیک گرایش مذهبی درون‌سویی ـ برون‌سویی را نیز نشان دهد.
رحیمی‏نژاد در بررسی هویت و اضطراب (۱۳۷۹) کوشیده مقیاسی برای سنجش هویت مذهبی افراد بسازد. این مقیاس متکی بر پرسشنامه ۶۷ پرسشی با پاسخ‌های دو گزینه‏ای بله/ خیر بوده است.
در این زمینه، میر‏نسب (۱۳۷۹، ص۱۲۵) نیز در بررسی رابطه توکل به خدا با اضطراب و افسردگی، کوشیده است مقیاسی برای سنجش توکل به خدا با بهره گرفتن از پرسشنامه‏ای خاص تهیه کند.
خدایاری‏فرد و همکاران (۱۳۷۹، ص۲۸۵) پژوهشی با هدف تهیه مقیاس هوش مذهبی دانشجویان براساس مبانی اسلامی انجام دادند. در این پژوهش، پرسشنامه‏ای حاوی ۴۰ پرسش پنج‌گزینه‏ای از نوع گزینه‏های لیکرت تهیه شده و بر روی دانشجویان آزمون شده است. در سال ۱۳۸۲ (ص۱۲-۲۱) پژوهش جامع‏تری به‌وسیله خدایاری‌فرد و همکاران انجام شده است.
۲- ۳- پیشینه تحقیق
پایان نامهای با عنوان رابطه جهت گیری مذهبی با سرسختی و شادکامی دانشجویان در دانشگاه شهید بهشتی توسط آزموده در سال (۱۳۸۳) دفاع شده است. هدف از این پژوهش بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی با سرسختی و شادکامی در دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی بود. تعداد آزمودنیها ۲۰۰ نفر از دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی بودند که بصورت نمونه گیری تصادفی خوشه ای انتخاب شدند. ابزارهای استفاده شده در تحقیق حاضر سه پرسشنامهی معروف جهت گیری مذهب آلپورت (۱۹۶۳، ص۱۸۷)، زمینه یابی دیدگاه های شخصی کوباسا (۱۹۸۸) و شادکامی آکسفورد (۱۹۸۹، ص۱۸۹) بودند.
روش های تحقیقی مورد استفاده، روش شبه تجربی و روش همبستگی بودند. در این طرح ۳ فرضیه ی اصلی و ۳ فرضیه ی فرعی ارائه شد که همه ی آنها تأیید گردید که با آزمودن فرضیه های اصلی ۱ و ۲ به روش تحلیل واریانس دو راهه مشخص شد:افراد دارای جهت گیری مذهب درونی نسبت به افراد دارای جهت گیری مذهب بیرونی از سر سختی و شادکامی بیشتری برخوردار بودند. با آزمودن فرضیه اصلی سوم به روش آزمون همبستگی مشخص شد بین جهت گیری های مذهب درونی و بیرونی و سرسختی و مؤلفه های آن (تعهد، کنترل و مبارزه جویی)و شادکامی رابطه وجود داشته باشد.
همچنین با آزمودن سه فرضیه ی فرعی به روش تحلیل واریانس یکراهه مشخص شد:
افراد دارای جهت گیری مذهب درونی نسبت به افراد دارای جهت گیری مذهب بیرونی از تعهد، کنترل و مبارزه جویی بیشتری برخوردار بودند.
درکنار یافته های مربوط به فرضیه های اصلی یافته های دیگری نیز بدست آمد از جمله اینکه: زنان نسبت به مردان از سرسختی بیشتری برخوردار بودند. بین زنان و مردان از لحاظ شادکامی تفاوت معناداری وجود نداشت. جنسیت دارای نقش تعاملی در رابطه بین مذهب و شادکامی بود بدین صورت که مردان دارای مذهب درونی نسبت به زنان دارای مذهب درونی از شادکامی بیشتری برخوردار بودند و بطور معکوس نیز زنان دارای مذهب بیرونی نسبت به مردان دارای مذهب بیرونی از شادکامی بیشتری برخوردار بودند. ضمناً یافته هایی نیز در مورد دو طبقه ی دیگر مذهبی یعنی ضد مذهبی نامتمایز و بیش مذهبی نامتمایز بدست آمد. گروه سوم یعنی گروه ضد مذهبی نامتمایز در هیچیک از متغیرهای سنجیده شده با افراد دارای مذهب درونی متفاوت نبودند. در مورد علت این تفاوت ها در فصل پنچم تفسیر و تعبیرهایی ارائه شده است و توضیحاتی در مورد اینکه چرا در چهار گروه مذهبی و همچنین دو جنس زن و مرد در متغیرهای سنجیده شده تفاوتهایی وجود دارد، ارائه شده است.
بهرامی(۱۳۷۳، ص۲) پژوهشی را بر روی دانشجویان مرکز تربیت معلم که موقع نماز به مسجد می روند جهت بررسی رابطه مقیاسهای MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) و عبادت انجام داد، وی گزارش نمود، کسانی که نمره بالایی در عبادت گرفته اند در اکثر مقیاسهای MMPI نمره پائین تری دریافت نموده اند و آزمودنیهایی که نمره پائین تری در مقیاس عبادت گرفته اند نمره بالاتری را در مقیاسهای افسردگی، اضطراب و هیپوکندریا دریافت نموده اند.
آهنگر(۱۳۷۳) در بررسی نقش دعا و نیایش بر بهداشت روان دختران ۱۸-۱۵ ساله منطقه ۱۲ تهران دریافت بین دعا و نیایش و کاهش اضطراب رابطه منفی و با اعتماد به نفس رابطه مثبت وجود دارد.
طهماسبی و کمانگری(۱۳۷۵) طی بررسی بر روی ارتباط میان نگرش مذهبی با میزان اضطراب افسردگی و سلامت روان بیماران بستری در مجتمع رسول اکرم تهران دریافت، بین نگرش مذهبی و میزان اضطراب و افسردگی رابطه منفی و بین نگرش مذهبی با سلامت روان رابطه مثبت وجود دارد.
رمضانی(۱۳۷۵) در پژوهشی بر روی ۵۰۰ نمونه زردتشتی، مسیحی و مسلمان پیرامون ارتباط میان سلامت روان و نگرش مذهبی نتیجه گرفت بین دینداری درونی و سلامت روان رابطه مثبت و بین دینداری برونی و سلامت روان رابطه منفی وجود دارد.
قدس(۱۳۷۷) در بررسی ارتباط میان میزان دعا و نیایش در کاهش اضطراب دریافت بین میزان دعا و اضطراب حالتی و خصیصه ای رابطه منفی وجود دارد. بررسی واعظی و قدس(۱۳۷۷، ص۳) نیز همین موضوع را در نمونه ای دیگر تائید نمودند.
آرین(۱۳۷۸) در پژوهشی تحت عنوان بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا دریافت بین دینداری و روان درستی همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. وی همچنین گزارش نمود؛ دینداری با رضامندی و خشنودی که از مؤلفه های روان درستی محسوب می شوند نیز همبستگی مثبت و معنادار دارند. و نیز بین دینداری و افسردگی همبستگی منفی و معناداری وجود دارد
سراجی(۱۳۸۱) دربررسی رابطه اعتقادات مذهبی با جهت گیری درونی- برونی با سلامت روان که بر روی ۱۰۰۰ نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد واحد رودهن انجام داد دریافت بین اعتقادات مذهب درونی و سلامت روان رابطه مثبت و بین اعتقادات مذهب برونی با سلامت روان رابطه منفی وجود دارد.
شریفی(۱۳۸۱) در پژوهشی تحت عنوان بررسی رابطه نگرش دینی با سلامت عمومی، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز بر روی ۴۰۰ دانشجو انجام گرفت، نشان داد بین نگرش دینی با اختلال در سلامت عمومی، افسردگی، اضطراب و پرخاشگری رابطه منفی و با شکیبایی رابطه مثبت وجود دارد.
۲-۴- مدل مفهومی پژوهش
چارچوب نظری الگویی است مبتنی بر روابط تئوریک میان شماری از عواملی که در مورد مسائل مورد پژوهش با اهمیت تشخیص داده شده اند. این چارجوب نظری با بررسی سوابق پژوهشی در قلمرو مسأله به گونه ای منطقی جریان پیدا می کند و مدل مفهومی تحقیق نیز برگرفته از همین چارچوب است. بر اساس استدلال های ارائه شده، مدل مفهومی تحقیق به شرح زیر می باشد.

فصل سوم

روش شناسی تحقیق

۳- ۱- مقدمه
هدف تمام علوم ،شناخت و درک دنیای پیرامون ماست.به منظور آگاهی از مشکلات دنیای اجتماعی،روش های علمی،تغییرات قابل ملاحظه ای پیدا کرده اند.این حرکتها سبب شده که برای بررسی رشته های مختلف انسانی ،از روش علمی استفاده شود.(ایران نژاد پاریزی،۱۳۷۸، ص۹)از جمله ویژگیهای مطالعه علمی که هدفش حقیقت یابی است،استفاده ا ز یک روش تحقیق مناسب می باشد و انتخاب روش تحقیق مناسب به هدفها،ماهیت و موضوع مورد تحقیق و امکانات اجرائی بستگی دارد و هدف از تحقیق دسترسی دقیق و اسان به پاسخ پرسشهای تحقیق است.
۳- ۲- روش تحقیق
تحقیق را می توان تلاشی منظم و سازمان یافته برای بررسی مسئله خاص که به یک راه حل نیاز دارد توصیف کرد و شامل گام هایی است که طراحی و پیگیری می شوند تا پاسخهایی برای مساله مورد علاقه ما بدست آید. (سکاران،۱۳۸۰: ۶). روش تحقیق مجموعه ای از قواعد، ابزار و راه های معتبر(قابل اطمینان) و نظام یافته برای بررسی واقعیتها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. (خاکی،۱۳۷۸: ۲۰۱).
۳- ۲- ۱- تحقیق کاربردی
هدف از تحقیق کاربردی به دست اوردن درک یا دانش لازم برای تعیین ابزاری است که به وسیله آن نیازی مشخص و شناخته شده بر طرف گردد.در این نوع تحقیقات هدف کشف دانش تازه ای است که کاربرد مشخصی را درباره فراورده یا فرایندی در واقعیت را دنبال می کند.(خاکی،۱۳۷۹: ۹۴)
ویژگیهای تحقیقات کاربردی:
-ازمودن کارائی نظریه های علمی در یک حوزه خاص

شکل ۴-۴: مدل ساختاری و اعداد معناداری بین متغیرهای اصلی پژوهش…………………………………………۱۴۳
چکیده:
هدف این تحقیق، بررسی تاثیر کاربرد فناوری اطلاعات بر عملکرد مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمان است. سؤالات تحقیق عبارتند از: چه رابطه ای بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی وجود دارد؟چه رابطه ای بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد سازمانی وجود دارد؟چه رابطه ای بین عملکرد مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی وجود دارد؟
این پژوهش از نوع توصیفی- کاربردی است. جامعه آماری این تحقیق کلیه کارکنان اداره ثبت اسناد و املاک شهرستان کاشان است. برای جمع آوری داده های مربوط به مبانی نظری و استخراج عوامل و شاخص های اولیه از منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی شامل کتب، مقالات و مطالعات موردی استفاده شده است. جهت گردآوری اطلاعات و داده های مورد نیاز به منظور بررسی فرضیات تحقیق از پرسشنامه استفاده شده است. به منظور تایید روایی، از نظر خبرگان در این زمینه بهره گرفته شده و به منظور تایید پایایی پرسشنامه از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شده که میزان آن ۸۹۴/۰ است که نشان دهنده پایایی بالای آن است. یافته‌های پژوهش بر وجود رابطه بین کاربرد فناوری اطلاعات، عملکرد مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی صحه می‌گذارد اما با این حال نتایج نشان می‌دهد که با وجود این رابطه، هنوز فناوری اطلاعات به عنوان یک کارکرد پشتیبان در سازمان نگاه می‌شود. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها ابتدا از آزمون همبستگی اسپیرمن به منظور بررسی فرضیات استفاده شده است. در پایان نیز با بهره گرفتن از تحلیل عاملی تاییدی برازش کلی مدل پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کلمات کلیدی: فناروی اطلاعات ،سیستم های اطلاعاتی، عملکرد مدیریت منابع انسانی ، عملکرد سازمان ، اداره ثبت اسناد و املاک کاشان
. فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
افزایش چالش های محیطی به صورت اجتناب ناپذیری روش های انجام کار را تغییر داده، چالش‌هایی نظیر تغییر سریع ، ظهور اینترنت، تنوع نیروی کار، جهانی شدن، تکامل یافتن و متحول شدن نقش‌های کاری و خانوادگی، فقدان و کمبود مهارت ها، و ظهور بخش خدمات تنها بر ساختار سازمانی اثر نداشته بلکه ماهیت و نقش عاملیت کسب و کار را نیز تغییر داده است. بعلاوه در دهه اخیر ، سرعت و گستره چالش های محیطی شدیداً رقابت را تحت تاثیر قرار داده و سازمان‌ها را بدین سمت سوق می دهد که ابزارها، فناوری ها و دانش، مهارت و توانایی های مورد نیاز خودشان را به منظور حداکثر سازی توان رقابتی خود به صورت استراتژیک هم تراز و هم راستا کنند.
سازمانها به منظور افزایش کارایی ، اثربخشی و نهایتاً بهره وری خود به سمت دو تسهیل کننده تغییر جهت داده‌اند: ” مدیریت منابع انسانی^[۱] ” و ” فناوری اطلاعات^[۲] ". این دو تسهیل‌گر اثرات زیادی روی محیط کار، مهندسی مجدد عاملیت کسب و کار، تعریف مجدد نقش های واحد های کسب و کار و طراحی مجدد فرایندهای کسب و کار داشته است. به عقیده پیتر دراکر هر سازمان یا موسسه تنها یک منبع راستین دارد و آن افراد آن سازمان است. بعد از فراز و نشیب‌های زیادی که مدیریت منابع انسانی داشته و بعد از گذشت دو قرن از عمر مدیریت منابع انسانی، دهه هشتاد میلادی را می توان دهه ظهور مدیریت منابع انسانی الکترونیکی دانست. در طول این دهه فناوری برای اجرای فعالیت های مدیریت منابع انسانی بکار گرفته شده است. فناوری اینترنت در دهه ۹۰میلادی به عنوان نیروی برتری خواه و سلطه گرایی در آمده بود که انقلابی در مدل های کسب و کار ایجاد کرد و در نتیجه مدیریت منابع انسانی را نیز تحت تاثیر قرار داد و از سال ۲۰۰۰ میلادی تا کنون سیستم‌های مدیریت منابع انسانی الکترونیکی به طور وسیعی به کار گرفته شده است و می تواند به صورت مجازی هر فعالیتی را اداره کند و روز به روز بر اهمیت مدیریت منابع انسانی الکترونیکی افزوده می شود.
بیان مسئله
اسلیزر و همکاران(۲۰۰۲) فناوری اطلاعات را به عنوان یک چتر تعریف کرده‌اند که حجم وسیعی از سخت‌افزار، نرم افزار و خدمات بکارگرفته شده برای جمع ‌آوری، ذخیره سازی ، بازیابی و مخابره اطلاعات را در برمی‌گیرد. تاریخچه بکار گیری فناوری اطلاعات به دهه های ۴۰ و ۵۰ میلادی بر میگردد که شرکت هایی از قبیل جنرال موتورز^[۳] فناوری اطلاعات را در سیستم پرسنلی و پرداخت حقوق بکار گرفتند. البته باید تذکر داد که این نوع سیستم ها بسیار ابتدایی بودند. اما رشد سریع هم برای مدیریت منابع انسانی و هم برای فناوری اطلاعات به این منجر شده که امروزه اکثر قریب به اتفاق شرکت های و سازمانها اعم از دولتی و غیر دولتی به‌ سمت بکارگیری فناوری اطلاعات در بخش منابع انسانی روی آورده اند. اصطلاح بکار گرفته شده برای مدیریت منابع انسانی الکترونیکی^[۴] شامل منطقه وسیعی از مسئولیت ‌های مدیریت منابع انسانی است از قبیل: انتخاب الکترونیکی، یادگیری از راه دور، مدیریت عملکرد الکترونیکی، و جبران خدمات الکترونیکی و غیره.
بعضی از محققان از جمله هنسن(۲۰۰۵) نیروی کار و فناوری را به عنوان ضربان قلب و مجموعه ابزار کسب و کار منابع انسانی امروز تعریف کرده‌اند. مدیریت منابع انسانی بدون شک مهمترین واحد هر سازمان برای مدیریت و توسعه نیروی کار است و فناوری اطلاعات نیز بدون شک توانا ساز مدیریت منابع انسانی در کسب چنین اهدافی است.
در مورد اینکه چرا مدیریت منابع انسانی به فناوری اطلاعات نیاز دارد و آنرا به کار می گیرد، می توان سه دلیل کلی و اصلی را بیان کرد: ظرفیت‌های بالقوه فناوری اطلاعات در تسریع و سرعت بخشیدن به فرآیندها، در اداره کردن پیچیدگی همه مباحث و موضوعات مدیریت منابع انسانی وهمچنین ظرفیت آن در ارزیابی و اطلاع‌رسانی نیازهای یادگیری که مدیریت منابع انسانی برای انجام رویه های خود نیاز دارد.
مبحث اصلی در مورد مدیریت منابع انسانی و فناوری اطلاعات عدم همترازی و همسویی این دو است و این عدم همترازی ناشی از شبهه‌ای است که در مورد اثر فناوری اطلاعات بر عملکرد مدیریت منابع انسانی وجود دارد. محققان و متخصصان بسیاری در مورد اینکه فناوری اطلاعات بر مدیریت منابع انسانی اثر دارد اتفاق نظر دارند اما پذیرفته اند که اثر آن نامحدود نیست و بیشتر، بکار گرفته می شود به جای اینکه به عنوان یک متخصص یا سیستم خبره جایگزین شود و همچنین محققان معتقدند که فناوری اطلاعات تنها یک ابزار برای حمایت از اهداف مدیریت منابع انسانی سازمان است و نباید به عناون یک ابزار کارکردی کامل^[۵] به حساب بیاید و تنها کارکرد مدیریت منابع انسانی را ساده‌تر، کاراتر و اثربخش‌تر می‌سازد(لی،۲۰۰۸).
به طورکلی، به منظور بهبود عملکرد مدیریت منابع انسانی و کاهش عدم همترازی و همسویی بین فناوری اطلاعات و مدیریت منابع انسانی، کارگزاران منابع انسانی اولاً باید فناوری اطلاعات را به عنوان شریک استراتژیک برسمیت بشناسند به جای اینکه صرفاً به عنوان یک ابزار به آن نگاه کنند، بعلاوه، باید دانش خود را در مورد فناوری اطلاعات افزایش دهند و همچنین حمایت کاملی از مهندسی مجدد فناوری اطلاعات بعمل آورند. با مطالعه متون مرتبط در این زمینه به وضوح درک می شود که نقاط کور و ابهامات فراوانی در زمینه رابطه بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد سازمان و به خصوص عملکرد مدیریت منابع انسانی سازمان وجود دارد که در این پژوهش به بررسی قسمتهایی از آن پرداخته خواهد شد.
ضرورت انجام پژوهش
در محیط رقابتی امروزی، سازمانها برای بقا ناگزیر از ارتقاء بهره وری، کارایی و اثر بخشی خود از طریق بکارگیری فناوری اطلاعات در سازمانهای خود هستند. یکی از بخشهای اصلی سازمان که نقش اساسی در موفقیت سازمان دارد، واحد مدیریت منابع انسانی سازمان است -که به قول دراکر(۲۰۰۱) سازمانها تنها یک منبع راستین دارند و آن منابع انسانی آن سازمان است و ناگزیر این بخش نیز به منظور افزایش کارایی، اثربخشی و نهایتا بهره وری خود ملزم به بکارگیری فناوری اطلاعات در اداره امور خود به عنوان یک تسهیل کننده و تواناساز در انجام امور خواهند بود.
اما با مطالعه متون در این زمینه مشخص می شود که در رابطه با سازمان و عملکرد مدیریت منابع انسانی و ارتباط آن با فناوری اطلاعات ، پژوهشهای چندانی انجام نشده است و با توجه به اینکه به نظر می رسد IT به شکل موثری در سازمان مربوطه مورد استفاده قرار نگرفته است محقق برآن شد تا بخشی از این ابهامات را مورد بررسی قرار دهد.
با توجه به نسبتاً جدید بودن فناوری اطلاعات در سازمانهای امروزه ایران، امید بر این است که انجام این پژوهش و بررسی رابطه بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی تاثیر شایانی بر دیدگاه کارگزاران منابع انسانی و میزان و نحوه بکارگیری این فناوری در سازمان ها داشته باشد و همچنین پیش بینی شده است نتایج این پژوهش هم برای کارگزاران منابع انسانی و هم برای محققان دانشگاهی مفید باشد.
اهداف پژوهش
پیشرفت های صورت گرفته در فناوری، ارائه دهندگان خدمت را قادر می کند تا فناوری‌های گوناگون را برای تحویل خدماتشان با یکدیگر ترکیب کنند. استفاده مشتریان از خدمات فراهم شده توسط این تکنولوژی ها با درجات متفاوتی از موفقیت همراه بوده است. هدف این پژوهش، روشن نمودن ابهاماتی است که در ارتباط بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی وجود دارد و یا به عبارت بهتر بررسی رابطه بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکردهای مدیریت منابع انسانی است. . این پژوهش بدین منظور انجام خواهد شد تا قسمت های مبهم تعاملات بین اجرای فناوری اطلاعاتی و مدیریت منابع انسانی را روشن کند و همچنین رابطه بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی را مورد بررسی قرار دهد. بدین منظور که بر درک بهتر از طراحی، اجرا و بهبود سیستم های منابع انسانی الکترونیکی پذیرفته شده بوسیله کارگزاران منابع انسانی، اثر داشته باشد.
فرضیات و سوالات پژوهش
این پژوهش شامل ۳ سوال می باشد که فرضیات پژوهش بر مبنای آن طراحی شده که در ادامه شرح داده خواهد شد.
سوال ۱
چه رابطه ای بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی وجود دارد؟
سوال ۲
چه رابطه ای بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد سازمانی وجود دارد؟
سوال ۳
چه رابطه ای بین عملکرد مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی وجود دارد؟
برای پاسخگویی به سوالات تحقیق بالا ، فرضیات آزمون پذیر زیر در نظر گرفته شده اند :
فرضیه اول: بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد مدیریت منابع انسانی همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد.
فرضیه دوم: بین کاربرد فناوری اطلاعات و عملکرد سازمان همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد.
فرضیه سوم: بین عملکرد مدیریت منابع انسانی و عمکلرد سازمان همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد.
متغیرهای تحقیق
متغیر مستقل تحقیق:
متغیر مستقل این تحقیق ، کاربرد فناوری اطلاعات است که در این پژوهش به منظور بررسی کاربرد فناوری اطلاعات، محققان هشت ویژگی کلیدی را به عنوان مبنا انتخاب کرده اند:

چنانچه ملاحظه می شود رویه قضایی بسیار محتاطانه تر با مسئولیت کارگزار یا متصدّی روبرو شده و مسئولیت بیشتر به فردی منتسب می شود که در مقام «کنترل و نظارت واقعی» بر عملکرد کشتی اعم از هدایت آن، انتخاب خدمه و . . . بر می آید. اما علاوه بر مالک و کارگزار (یا متصدّی) مسئولیت سایر افراد نیز مطرح است که ذیلاً به آن می پردازیم.

1. 1. مسئولیت اجاره کننده

مسئولیت باید در درجه اول بر فردی منتسب گردد که بر حمل نفت یا هدایت کشتی نظارت بهتر و مؤثرتری را اعمال داشته و از این رو می تواند از بروز حادثه جلو گیری نماید. اما باید دید منظور از اجاره کننده^[۲۱۸] چه کسی است و آیا می توان وی را مسئول تلقی نمود یا خیر. در اینجا اصطلاحاتی وجود دارد که باید روشن شده و سپس به بررسی مسئولیت بپردازیم. اجاره کشتی اقسام گوناگونی دارد: اجاره دربست و بدون خدمه و نیز اجاره سفر و زمان. در ادامه به هر یک از این دو می پردازیم.

1. 1. مسئولیت اجاره کننده دربست و بدون خدمه

مسئولیت اجاره کننده دربست یا اجاره کننده بدون خدمه کشتی^[۲۱۹] گاه در محافل حقوقی مورد بحث واقع می شود؛ توضیح آنکه بطور کلی اجاره کشتی از طریق عقد قرارداد اجاره^[۲۲۰] بین مالک و اجاره کننده صورت می گیرد. در این صورت کل کشتی و تمام هزینه های مرتبط با آن از مالک کشتی به اجاره کننده منتقل می گردد. این نوع اجاره به صورت کلی «اجاره دربست» نامیده می شود. در صورتی که اجاره کننده حق تعیین کاپیتان و خدمه کشتی را نیز داشته باشد، آن را «اجاره بدون خدمه» می نامند.^[۲۲۱]
همانطور که پیش از این مطرح گردید، نوع تکامل یافته انتساب مسئولیت به مالک کشتی را می توان در کنوانسیون ۲۳ مارس ۲۰۰۱ بانکر مشاهده کرد که طی آن مالک کشتی شامل کارگزار، اجاره کننده و سایر افراد نیز می گردد. در این کنوانسیون برای اشاره به اجاره کننده از اصطلاح demise charterer استفاده شده است. در طی مذاکرات، ابتدا این پیشنهاد مطرح گردید که demise charterer و charterer bareboat در تعریف مالک کشتی در کنار هم قرار گیرند. زیرا آن دو با هم متفاوت اند.^[۲۲۲] اما بیشتر هیأت ها اعلام کردند که bareboat به تنهایی مناسب است و هر دو را در بر می گیرد. همچنین این مسئله نیز مطرح گردید که اشاره به bareboat به قصد حذف demise نبوده است. اما در ادبیات امروزین حقوق دریایی، اصطلاح bareboat مفهوم demise را نیز در بر می گیرد.^[۲۲۳] بنابراین، این دو می توانند به جای هم به کار روند.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اما چرا باید اجاره کننده کشتی مسئول شناخته شود؟ دلیل مسئول دانستن اجاره کننده را باید در ویژگی آن جست و جو کرد. در عمل، اجاره کننده جایگزین مالک کشتی وکارگزارشده و بر مدیریت و فعالیت کشتی اعمال کنترل می نماید. در واقع در ارتباط بین مالک و اجاره کننده کشتی، این اجاره کننده است که مسئول کشتی تلقی می گردد. بطور مثال، در صورت بروز تصادف، وی باید در برابر مالک کشتی پاسخگو باشد.^[۲۲۴]
بنابراین، مسئولیت ناشی از آلودگی نفتی برای وی امری طبیعی و همواره محتمل به شمار می رود. طبق اصول کلی حقوق دریایی ، اجاره کننده به عنوان مالک موقت^[۲۲۵] بواسطه اعمال کارکنان کشتی دارای مسئولیت فردی است.^[۲۲۶] در جایی که خسارت آلودگی از محدودیت قابل اعمال بر مالک کشتی فراتر رود یا در جایی که مالک کشتی قادر به پاسخگویی در برابر زیان دیده نیست، قربانیان آلودگی می توانند به سایر افراد مسئول مانند اجاره کننده رجوع کنند.^[۲۲۷] لازم به ذکر است مالک کشتی معمولاً از اجاره کننده می خواهد بیمه کافی داشته باشد و در اجاره نامه آن را لحاظ می نماید.^[۲۲۸] بعلاوه، در شرایطی که مطابق با کنوانسیون های موجود در رژیم مسئولیت مدنی خصوصی این مالک است که ملزم به دارا بودن بیمه اجباری است، سایر افراد از حق بیمه برخوردار بوده و در عمل به اخذ آن اقدام می نمایند.^[۲۲۹]

1. 1. مسئولیت اجاره کننده با مدت زمان محدود و اجاره کننده سفری

در طول مذاکرات منجر به تصویب کنوانسیون ۲۳ مارس ۲۰۰۱ بانکر، در خصوص اجاره دربست و اجاره بدون خدمه بسیار بحث شد اما دو نوع دیگر اجاره یعنی «اجاره زمانی محدود»^[۲۳۰] و «اجاره سفری»^[۲۳۱] سخنی به میان نیامد.^[۲۳۲]بر خلاف اجاره دربست، اجاره زمان و سفر شیوه های متفاوتی برای عقد قرارداد جهت ارائه خدمات کشتی به مالک دارند.^[۲۳۳] قرارداد سفر، قراردادی است که طی آن مالک موافقت می کند محموله را طی یک یا چند سفر معین برای ملاحظه ای به نام «هزینه حمل»^[۲۳۴] بین دو بندر مشخص حمل نماید. در مقابل، یک قرارداد اجاره با مدت محدود نه با سفر جغرافیایی بلکه با دوره زمانی تعریف می شود.^[۲۳۵] طبق قرارداد اجاره با زمان محدود، مالک قرارداد می بندد تا کشتی را برای یک دوره زمانی معیّن بنابر ملاحظه ای به عنوان «کرایه» در اختیار اجاره کننده قرار دهد. طبق این دو نوع اجاره، با اینکه اجاره کنندگان این حق را دارند که کالا و محموله خود را در کشتی داشته باشند، مالکیت کشتی از طریق کاپیتان کشتی و کارکنان آن که تحت فرمان و نظارت مالک قرار دارند در اختیار مالک باقی می ماند.^[۲۳۶]
از آنجایی که بطور معقول حق طرح دعوی توسط مالک علیه سایر افراد دخیل در حادثه همواره محفوظ بوده و حتی در کنوانسیون بانکر نیز این حق به وی اعطا شده است، اجاره کننده همواره می تواند در قبال مالک کشتی مسئول شناخته شود.^[۲۳۷] بنابراین می توان گفت در صورت بروز حادثه بویژه حادثه ناشی از نشت نفت از مخزن کشتی، مالک کشتی دارای مسئولیت اولیه بوده و این امر مانع از دعوای وی علیه اجاره کننده نیست. به هر حال، با وجود اینکه وضع مسئولیت بر اجاره کننده به طور خاص در رویه قراردادی و رویه قضایی جایگاه چندانی ندارد، با
توجه به اصل کلی اعمال نظارت و کنترل بهتر به منظور پیش گیری از حوادث دریایی، به نظر می رسد وضع مسئولیت بر اجاره کننده با در نظر گرفتن شواهد و اوضاع و احوال منطقی به نظر می رسد.

1. 1. مسئولیت افراد ذینفع از محموله یا حمل بار

در مذاکرات منتهی به تصویب کنوانسیون های مسئولیت مدنی بویژه کنوانسیون ۲۹ نوامبر ۱۹۶۹، ماهیت محموله مورد بحث، یعنی نفت، منجر شد این پیشنهاد از سوی برخی دولت ها مطرح گردد که مسئولیت بر فردی وضع گردد که در حمل محموله از بیشترین منافع و سود بهره می برد. مطابق با این پیشنهاد، مالک محموله لزوماً باید دارای بیمه مسئولیت بوده یا به هر ترتیب در قبال آلودگی نفتی مسئول باشد. این مسئولیت بر مالک محموله انگیزه ای خواهد بود تا وی بهترین کشتی و بهترین مسیر را برای حمل کالا انتخاب نماید. بعلاوه، مالک محموله فردی است که بیشترین نفع را از حمل و نقل دریایی برده و از لحاظ مالی قادر به پرداخت جبران خسارت می باشد.
اما مشکلاتی عملی در این راه وجود داشت. مهمترین آن این بود که هویت مالک بار طی یک سفر دریایی تغییر می کند، چراکه مالکیت محموله اغلب به بارنامه بستگی دارد و بسته به شروط مندرج در آن متفاوت است.^[۲۳۸] از این رو، شناسایی فرد مسئول برای قربانیان دشوار است. در این صورت، اعمال بیمه اجباری نیز با توجه به انعطاف پذیری مالکیت محموله دشوار می گردد؛ زیرا نمی توان به آسانی تعیین نمود طرح بیمه و یا تضمین اعتبار آن چگونه باید صورت پذیرد؛^[۲۳۹] زیرا مالک بار و محموله کشتی همواره یکسان و ثابت نیست و از این رو، نظارت و بازرسی بیمه نامه بار اداری بسیار دشواری را بر دولت ها تحمیل می نماید.
اگر مسئولیت بر محموله بار می شد، باید بر فردی تحمیل می شد که دارای منافعی بوده و به آسانی قابل شناسایی است. این فرد می تواند فرستنده بار، گیرنده یا مالک حاضر محموله باشد. در میان هیأت های حاضر درکنفرانس مسئولیت مدنی، نماینده ایرلند بیش از همه بر مسئولیت مالک بار تأکید داشت. بطور کلی درحقوق کشتیرانی، معنای فرستنده بار بسته به کاربرد آن متفاوت است. دادگاه ها آن را فردی تعریف کرده اند که با حمل کننده بار اقدام به عقد قرارداد می نماید.^[۲۴۰] فرستنده عامل ثابتی است که برای مالک کشتی شناخته شده است؛ هر چند برای قربانیان شناخته شده نباشد.
در پیشنهاد ایرلند، بار شناسایی فرستنده بر مالک کشتی قرار می گرفت. در چنین شرایطی، در صورت عدم شناسایی آن توسط مالک، وی خود به جای فرستنده مسئول است. در این صورت، مالک کشتی خود اقدام به جبران خسارت آلودگی می کند اما نه به عنوان مالک کشتی بلکه به عنوان فرستنده مفروض (اعتباری)^[۲۴۱] محموله. در این شرایط، مسئولیت مالک کشتی بر پایه خطا بوده، در صورتی که فرستنده بار (در صورت شناسایی) مسئولیت مطلق دارد. در صورت اثبات خطای کشتیرانی، مالک محموله جزئی از مبلغ پرداختی خود را جبران می کرد و در صورت عدم وجود خطا، مالک محموله هیچ مبلغی از مالک کشتی نمی گرفت. این پیشنهاد فرضی بود بر پایه رعایت انصاف بین کشتی و محموله.
اما بهترین راه برای ارائه جبران خسارت، راهی است که اعمال آن آسان بوده و با رویه های موجود مطابقت داشته و انگیزه ای برای جلوگیری از حوادث ایجاد نماید. این راه حل، آسانترین راه نیست. مالک کشتی که به آسانی قابل شناسایی است، با فرستنده جایگزین شده است که مالک محموله آن را شناسایی می نماید. در این صورت، بیش از یک فرد باید بیمه باشد (فرستنده محموله و مالک کشتی).^[۲۴۲] بعلاوه، این مسئله نیز وجود دارد که فرستنده همواره مالک اصلی محموله نیست.^[۲۴۳] و حتی این فرض که بیش از یک فرستنده وجود داشته باشد، مسئله را پیچیده تر می کند.^[۲۴۴] بنابراین، در عمل تحمیل مسئولیت بر فرستنده محموله بسیار دشوار است. در این خصوص، می توان به رأی «اریکا» اشاره کرد که در نهایت شرکت «توتال»^[۲۴۵] که مالک محموله محسوب می شد مسئول شناخته شد و به دلیل وارد آوردن زیان زیست محیطی ملزم به جبران خسارت گردید. در این قضیه (علاوه بر مسئول دانستن متصدی، مالک و شرکت رده بندی کشتی) دادگاه شرکت «توتال» را به غفلت محکوم نمود. چراکه کشتی «اریکا» فرسوده بوده و این شرکت به عنوان شرکت صاحب محموله از این فرسودگی آگاه بوده و در نهایت نتوانست خود را از مسئولیت رهایی بخشد. دادگاه در این رابطه اظهار داشت گروه «توتال» می توانسته با ابزارهایی که در اختیار داشته از بروز این حادثه جلوگیری نماید اما با غفلت خود و به دنبال سود بیشتر از این کار خودداری نموده است. در نهایت این شرکت به پرداخت ۳۷۵ هزار یورو جریمه نقدی بواسطه ورود زیان به محیط زیست محکوم گردید.^[۲۴۶]
فصل دوم:
جبران خسارت
مبحث اول: زیان
هدف اصلی مسئولیت مدنی ناشی از خسارت آلودگی نفتی کشتی در دریا «جبران خسارت» است. جبران خسارت در رژیم مسئولیت مدنی پیش از پرداخت غرامت از طریق بیمه یا صندوق های جبران خسارت و یا تحدید مسئولیت مستلزم شناخت مفهوم «زیان» است.
در پی بروز یک حادثه منجر به آلودگی گسترده در دریا، خسارات بسیاری پدید می آیند و چنانچه پیشتر عنوان گردید همین امر سبب بروز مسئولیت می گردد؛ بنابراین، وجود خسارت یا زیان^[۲۴۷] برای ایجاد مسئولیت و تعهد جبران خسارت ضروری است.
در حوادث نفتی حاصل از حمل و نقل نفت توسط کشتی در دریا، خسارات وارده بسیار گوناگون بوده و قربانیان به دسته های گوناگونی تقسیم می شوند. بند (ب) از ماده ۲ طرح ۲۰۰۱ کمیسیون حقوق بین الملل در خصوص «پیش گیری از آسیب فرامرزی فعالیت های خطرناک»، «آسیب» را صدمه به اشخاص، اموال و محیط زیست می داند. در مقابل، بند (الف) از اصل ۲ طرح ۲۰۰۶ کمیسیون در خصوص «تعیین زیان در مواقع بروز آسیب فرامرزی ناشی از فعالیت های خطرناک» هزینه اقدامات معقول انجام شده به منظور بازسازی محیط زیست» را به آن می افزاید. بند ۶ ماده ۱ کنوانسیون مسئولیت مدنی ۱۹۶۹ (مانند پروتکل ۱۹۹۲) و نیز بند ۹ ماده ۱ کنوانسیون ۲۰۰۱ بانکر تعریف مشترکی از خسارت به دست می دهند. مطابق با ترتیبات مذکور، خسارت آلودگی عبارت است از:
الف- تلف یا زیان به بار آمده در خارج از کشتی . . . ، قطع نظر از محل وقوع این خروج یا تخلیه، مشروط بر آنکه پرداخت غرامت در ازای آسیب وارده به محیط زیست به استثنای عدم النفع حاصل از آسیب مزبور، محدود به اقدامات معقولی شود که عملاً برای اصلاح وضعیت انجام پذیرفته است یا باید انجام بپذیرد.
ب- هزینه های اقدامات پیش گیرانه و تلف و زیان ناشی از این اقدامات پیش گیرانه.
بر اساس تعاریف مذکور در این کنوانسیون ها، دسته ای محدود از زیان ها قابل جبران است که رویه قضایی موجود در این زمینه ناکارآمد بودن آن را به اثبات رسانیده است. آلودگی نفتی منجر به بروز طیف وسیعی از خسارات قابل جبران و غیر قابل جبران می گردد که هر یک مستلزم بررسی خاص است. به منظور بررسی دقیق تر این طیف وسیع و قابل جبران یا غیرقابل جبران بودن آن، زیان را به طور کلی به دو دسته زیان غیر زیست محیطی^[۲۴۸] و زیان زیست محیطی^[۲۴۹] تقسیم می نماییم؛ با این توضیح که منظور از زیان غیرزیست محیطی هر نوع زیان وارده به افراد و اموال، صنایع و غیره است، در حالیکه مقصود از زیان زیست محیطی هر نوع زیانی است که در نتیجه نشت نفت به دریا پدید می آید.
گفتار اول: زیان غیرزیست محیطی
با توجه به رویه قضایی و رژیم قراردادی حاکم بر مسئولیت مدنی ناشی از خسارت آلودگی نفتی دردریای آزاد، زیان جانی، مالی، زیان اقتصادی زیان های غیر زیست محیطی تلقی می شوند. منظور از زیان غیرزیست محیطی آن دسته از زیان هایی است که در ارتباط با محیط زیست مطرح نمی گردند. لازم به ذکر است برخی زیان های مذکور مطابق با کنوانسیون های مسئولیت مدنی قابل جبران نیست، اما در حقوق داخلی و برخی معاهدات مورد شناسایی قرار گرفته اند.
الف- زیان جانی
در هر حادثه، پیش از هر مسئله دیگری، سلامت انسان ها مورد توجه بوده و هر نوع خسارتی به جان و تمامیّت و سلامت جسمی انسان مستلزم پرداخت غرامت است. خسارت به افراد معمولاً شامل مرگ یا آسیب جانی و جسمانی می گردد. در این زمینه، در حقوق داخلی^[۲۵۰] و معاهدات^[۲۵۱] مثال هایی وجود دارد. حتی آن دسته از رژیم های مسئولیت مدنی که اعمال منجر به آسیب انسانی را مستثنی می نمایند، این نکته را بر می شمارند که قواعد دیگر در این زمینه جایگزین می شوند. به نظر می رسد رژیم هایی که در این زمینه سکوت اختیار کرده اند، بطور کامل پذیرش دعاوی جبران خسارات وارده به جان و سلامت انسان را رد نمی کنند.^[۲۵۲] بطور کلی، زیان جانی را می توان به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد.

1. 1. زیان جانی مستقیم

زیان جانی مستقیم زیانی است که رابطه سببیّت بین آن و حادثه آلودگی نفتی مستقیماً قابل احراز باشد. بند ۶ ماده ۱ کنوانسیون مسئولیت مدنی ۱۹۶۹ (و پروتکل اصلاحی ۱۹۹۲ آن) مانند بند ۹ ماده ۱ کنوانسیون بانکر اشاره ای به زیان جانی ندارد؛ اما تنها در صورتی می توان خسارات جانی را مشمول این بند دانست که مستقیماً در اثر خروج نفت از کشتی باشد و رابطه سببیّت بین حادثه و نشت نفت نشان داده شود که این امر بسیار بعید است؛ بطور مثال، اگر در اثر نشت نفت به دریا فردی در اثر بیماری ای که به دلیل آلودگی ایجاد شده جان خود را از دست داده و یا متحمل زحماتی شود، می تواند به این بند استناد نماید. در این صورت، هر گاه در اثر انفجاری که بر اثر نشت نفت در دریا صورت گرفته، افرادی جان خود را از دست بدهند و یا زخمی شوند، کنوانسیون های مسئولیت مدنی ترتیباتی به منظور جبران خسارات وارده به آنها و یا اعضای خانواده هایشان ندارد. تنها راه موجود، اقدام از طریق مذاکره توسط دولت و یا محاکم قضایی داخلی خواهد بود.

1. 1. زیان جانی غیرمستقیم

زیان جانی غیرمستقیم زیانی است که آن را «زیان معنوی غیرمستقیم»^[۲۵۳] نیز می نامند که یک نوع زیان عاطفی یا احساسی^[۲۵۴] است. این نوع زیان که محصول پیشرفت حقوق مسئولیت مدنی در نظام های ملی است، در رژیم مسئولیت مدنی آلودگی نفتی قابل جبران نیست. خساراتِ بسیارِ ناشی از حوادث آلودگی نفتی زمانی که به زندگی افرادِ ساحل نشین و یا صیّادان و سایر افراد مرتبط با دریا لطمه وارد می آورد، علاوه بر تأثیرات سوء معیشتی، به لحاظ روحی بسیار ملموس می نماید. در این خصوص می توان به رأی ۲۸ ژانویه ۲۰۰۴ دادگاه منطقه ای ایلینویز (توسط قاضی هولاند) اشاره کرد. در این رأی قاضی هولاند اشاره می کند: «سهل انگاری شرکت اگزون والدز در این حادثه تنها منجر به ورود صدمات اقتصادی نگردید.. درنتیجه این حادثه، بافت اجتماعی آبراه «پرینس ویلیامز»^[۲۵۵] از هم گسسته است. بررسی تأثیرات اجتماعی نشت نفت اگزون والدز به روشنی نشانگر الگوی مزمنی از ضرر اقتصادی، اختلالات اجتماعی، از هم گسستگی فرهنگی و فشار روانی است».^[۲۵۶] وی همچنین اظهار می دارد بررسی اوضاع و احوال اجتماعات متأثر از این حادثه حاکی از «افزایش استفاده از مواد مخدر و مشروبات الکلی، افزایش خشونت خانوادگی، مشکلات مرتبط با سلامت روانی و مشکلات معیشتی و حرفه ای است».^[۲۵۷] بعلاوه، چندین بررسی از آمار بالای ماهیگیران متأثر از این حادثه خبر می دهند که از افسردگی، اختلال روانی پس از حادثه، اضطراب و فشار روانی یا تلفیقی از این سه رنج می برند.^[۲۵۸] لازم به ذکر است در دعاوی اگزون والدز صرفاً زیان مالی و اقتصادی و زیان حاصل از اقدامات زیست محیطی قابل جبران قلمداد گردید و در نهایت زیان غیرمستقیم جانی در نظر گرفته نشد.
یکی از عواملی که منجر به عدم رسیدگی به این نوع زیان می گردد، مسائل شکلی دادرسی است. از آنجایی که زیاندیدگان حوادث منجر به آلودگی نفتی به چندین هزار تن نیز می رسند و با توجه به اینکه سهولت در امر دادرسی و پرهیز از اطاله دادرسی مستلزم اقامه دعاوی گروهی است، آنچه بیش از هر چیز مدّ نظر است، زیان مالی و اقتصادی است که به صورت گروهی بر اصناف و مشاغل گوناگون تحمیل شده است و نه زیان جانی.^[۲۵۹]
ب- زیان مالی
پس از زیان جانی، زیان وارده به اموال و دارایی آسیب دیده در اثر حوادث منجر به آلودگی کشتی در دریای آزاد در درجه دوم قرار دارد. «زیان مالی» حاکی از یک «ضرر مسلّم»^[۲۶۰] )یعنی ضرری که ایجاد شده باشد) است که باعث می شود زیان دیده چیزی را از دست بدهد. در بحث حاضر، کشتی و تجهیزات ماهیگیری و هر گونه مال و دارایی متأثر از آلودگی در اولویّت قرار دارند. در مواقعی که خسارت آلودگی نفتی به سواحل برسد، زمین های آلوده شده منجر به اقامه دعاوی چند هزار نفری خواهند شد. زیان های مذکور می توانند مستقیماً حاصل از از دست رفتن مالی باشند و یا به صورت غیرمستقیم در رابطه با بهره برداری از آن حاصل شوند. از این رو به بررسی زیان مالی در دو بخش زیان مالی مستقیم و غیر مستقیم می پردازیم.

1. 1. زیان مالی مستقیم

بند ۶ ماده ۱ کنوانسیون مسئولیت مدنی ۱۹۶۹ ناشی از آلودگی نفتی کشتی در دریا (و نیز پروتکل ۱۹۹۲ اصلاحی آن) مانند بند ۹ ماده ۱ کنوانسیون ۲۰۰۱ بانکر خسارت آلودگی را اینگونه تعریف می کند: «زیان یا خسارت وارده در خارج از کشتی حامل نفت در نتیجه آلودگی ناشی از نشت یا تخلیه نفت از کشتی . . . ». بنابراین، زیان مالی تنها در صورتی قابل جبران است که رابطه سببیّت آن با آلودگی به طور مستقیم به اثبات برسد؛ واژه آلودگی^[۲۶۱] به کار رفته در این تعریف بیانگر آن است که تنها خسارت وارده به اموال «آلوده به نفت» از طریق این کنوانسیون ها قابل جبران است. بطور مثال، طور و تجهیزات صیّادان و سایر اموالی که به طور مستقیم به دلیل آغشتگی به نفت کاربری خود را از دست داده اند.
در قضیه اگزون والدز آلودگی به زمین های شرکت های سرخپوستان امریکایی رسیده بود و در نتیجه این شرکت ها به صورت گروهی علیه اگزون اقدام به اقامه دعوی نمودند.^[۲۶۲]

1. زیان مالی غیرمستقیم

چوله زیاد به چپ

۱۸.۵۱۲

بسیار بلند تر

غیر نرمال

عملکرد ابتکار و خلاقیت

-۱.۰۴۵

چوله زیاد به چپ

.۰۳۵

اندکی بلندتر

غیر نرمال

عملکرد توانمندسازی

-.۰۵۳

چوله زیاد به چپ

.۴۰۷

اندکی بلند تر

غیر نرمال

عملکرد در باب رضایت ارباب رجوع

-۲.۴۸۸

چوله زیاد به چپ

۷.۴۲۴

بسیار بلند تر

غیر نرمال

امتیاز کل عملکرد فرد

-.۶۲۵

چوله زیاد به چپ

-.۳۴۴

اندکی کوتاه تر

غیر نرمال

متغیر عملکرد کل کارکنان:
این متغیر می تواند عددی بین ۰ تا ۱۰۰باشد. حداقل این عدد برای کارکنان دانشگاه کاشان ۶۵ امتیاز و حداکثر ۱۰۰ امتیاز بوده است. میانگین امتیاز عملکرد کارکنان دانشگاه کاشان ۷۱/۸۵ می باشد. میزان چولگی داده ها (۰.۶۲۵-) حاکی از چولگی زیاد به چپ بوده و میزان کشیدگی داده ها (۰.۳۴۴-) حاکی از بلندتر بودن اندک داده ها نسبت به توزیع نرمال می باشد. در مجموع توزیع این متغیر غیرنرمال بوده و داده ها متمایل به مقادیر بالایی امتیاز های عملکرد بوده و از این حیث مطلوب می باشد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

( این موضوع را می توان در نمودار زیر مشاهده کرد.)

نمودار ۴-۵
متغیر عملکرد اختصاصی:
این متغیر می تواند عددی بین ۰ تا ۴۰ باشد. حداقل این عدد برای کارکنان دانشگاه کاشان ۳۵ امتیاز و حداکثر ۴۰ امتیاز بوده است. میانگین امتیاز عملکرد کارکنان دانشگاه کاشان ۷۴/۳۹ می باشد. میزان چولگی داده ها (۳.۸۸۲-) حاکی از چولگی بسیار زیاد به چپ بوده و میزان کشیدگی داده ها (۱۸.۵۲۱) حاکی از بلندتر بودن بسیار داده ها نسبت به توزیع نرمال می باشد. در مجموع توزیع این متغیر غیرنرمال بوده و داده ها متمایل به مقادیر بالایی امتیاز های عملکرد بوده و از این حیث مطلوب می باشد. البته به نظر می رسد این نظام ارزیابی عملکرد متمایل به بزرگ نمایی عملکرد اختصاصی کارکنان دارد؛ چه اینکه هیچ کارمندی امیتاز کمتر از ۳۵ نداشته است. ( این موضوع را می توان در نمودار زیر مشاهده کرد.)
نمودار ۴-۶
متغیر عملکرد ابتکار و خلاقیت:
این متغیر می تواند عددی بین ۰ تا ۲۰ باشد. حداقل این عدد برای کارکنان دانشگاه کاشان ۷ امتیاز و حداکثر ۲۰ امتیاز بوده است. میانگین امتیاز عملکرد کارکنان دانشگاه کاشان ۶۰/۱۶ می باشد. میزان چولگی داده ها (۱.۰۴۵-) حاکی از چولگی بسیار زیاد به چپ بوده و میزان کشیدگی داده ها (۰.۵۲۰۳۵۱) حاکی از بلندتر بودن اندک داده ها نسبت به توزیع نرمال می باشد. در مجموع توزیع این متغیر غیرنرمال بوده و داده ها متمایل به مقادیر بالایی امتیاز های عملکرد بوده و از این حیث مطلوب می باشد. ( این موضوع را می توان در نمودار زیر مشاهده کرد.)

نمودار ۴-۷

در بعد معرفت شناختی دین، سوالی که مطرح می شود این است که آیا عقل می تواند میزان دین و معیار سنجش محتوای دین از عقاید و اخلاق تا احکام و قوانین حقوقی و فقهی باشد و به عبارت دیگر، آیا عقل داور و معیار نهایی برای قبول و نکول آن ها است؟ آیت الله جوادی آملی در پاسخ به این سوال می فرمایند: “عقل در عالم تشریع و احکام الهی و دینی از خود مطلبی برای ارائه ندارد، بلکه فقط می تواند منبعی برای ادراک احکام الهی باشد. تشخیص حسن و قبح توسط عقل و بیان آن در قالب باید و نباید همانند اوامر ارشادی طبیب است؛ در حقیقت همه گزاره های انشایی طبیب به گزاره های اخباری باز می گردد. طبیب نمی تواند دستور مولوی دهد که اگر بیمار تخطی کرد او را مجازات و عقاب کند، او با ارشاد خود در واقع فقط می تواند در مبادی تحریک بیمار اثر گذارد و او را به خوردن دارو یا تداوم مسیر بهبودی ترغیب و تحریص کند. عقل آدمی نیز درباره افعال اختیاری انسان چنین وضعیتی را دارد و با ادراک حسن و قبح افعال و بیان آن در قالب بایدها و نبایدها، سهم ارشادی خود را ایفا می کند. عقل چون ظاهر الفاظ کتاب و سنت، کشاف و پرده بردار از احکام الهی است و همچنان که ظاهر قرآن و روایت فاقد مولویت هستند و عقوبت و پاداش ندارند، بلکه بیانگر پاداش خدا و کیفر الهی هستند، عقل نیز نسبت به قوانین فردی و اجتماعی فاقد چنین شانی است. عقل، احکام ارشادی دارد و حکم ارشادی تابع مرشدُ الیه است. ارشادی بودن امر و نهی عقلی به معنا آزادی عمل فرد و اینکه وی در فعل و ترک آزاد و رهاست، نیست؛ اگر مرشدُ الیه امر یا نهی الزامی باشد، مکلف ملزم به انجام دادن یا ترک آن است. این الزام از ناحیه حکم ارشادی عقل نیامده، بلکه عقل تنها وجود آن را کشف می کند و از آن خبر می دهد. هرچند در قالب انشای باید و نباید باشد. لذا همه گزاره های ارشادی و انشایی عقل مانند گزاره های انشایی طبیب به گزاره های اخباری بر می گردد. عقل مانند طبیب اهل درایت و معرفت است نه اهل ولایت و حکومت. پس عقل مصدر صدور هیچ قانون و حکمی کلی نیست و نمی تواند در قلمرو احکام و قوانین دینی سهمی داشته باشد و در حریم هستی شناختی دین موثر باشد. آن که حکم خدا را می فهمد و ادراک می کند، عقل نظری است که شان حکم کردن ندارد و آن که در حوزه شخصی حکم می کند و می تواند ولایت و آمریت فردی داشته باشد عقل عملی^[۱۳۹] است که در حریم خود شخص این کار از او برمی آید و ربطی به دیگر انسان ها نداشته، چنان که ارتباطی به حریم دین ندارد. مرز این دو عقل باید به خوبی مشخص شود. عالم بی عمل کسی است که عقل نظری او به خوبی کار می کند؛ اما عقل عملی وی از امارت افتاده است و هوای نفس غالب است و عقل عملی او تحت اسارت هوای نفس به سر می برد. بنابراین، در حوزه شخصی افراد، یا عقل عملی حاکم است یا هوای نفس. امیر مومنان علی (علیه سلام ) می فرمایند: “کم مِن عقلٍ اسیر تحتَ هوی امیر"؛ ^[۱۴۰] یعنی چه بسا عقل که اسیر و زیر دست هوی و هوس است. طبق این روایت نورانی، اگر هوای نفس، امارت و حاکمیت بر وجود فردی را برعهده گرفت؛ عقل عملی وی به اسارت هوا درآید. قرآن کریم می فرماید:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

« اَفَرَاَیتَ مَنِ اَتَّخَذَ اِلهَه هَواه…» (سوره جاثیه، آیه ۲۳)؛ آیا دیدى کسى را که معبود خود را هواى نفس خویش قرار داده است.
چنان که عقل، اگر برمسند حکومت نشست، هوا را رام، و هوس را اسیر و نفس مسوله و اماره را عزل خواهد کرد و شخص را بسوی رستگاری و طاعت الهی رهبری می کند؛ چنان که در روایتی آمده است: «العقل….ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»؛^[۱۴۱] عقل وسیله ای است که با آن پروردگار عبادت می شود و بهشت با آن به دست می آید.”^[۱۴۲]
بنابراین، خداوند متعال به واسطه پیامبران و تعالیم آن ها، عقل و اندیشه انسان را در مسیر کمال سوق میدهد و طریقه درست تعقل را به او می نمایاند. امام موسی کاظم(ع) در روایتی به هشام بن حکم می فرمایند: “ای هشام! همانا خدای متعال به واسطه عقل حجت را برمردم تمام کرده و پیامبران را به وسیله بیان یاری نموده و به سبب برهان ها به ربوبیت خویش دلالتشان نمود…..ای هشام! لقمان به پسرش گفت: پسر عزیزم! دنیا دریای ژرفی است که خلقی بسیار در آن غرق شدند. باید کشتنی تو در این دریا تقوای الهی و آکنده آن، ایمان و بادبانش، توکل و ناخدایش، عقل و رهبرش، دانش و لنگرش، شکیبایی باشد….. ای هشام! خدا پیامبران و رسولانش را به سوی بندگانش نفرستاد مگر برای آن که از خدا خردمند شوند، پس هر که نیکوتر پذیرد، معرفتش بهتر است و آن که به فرمان خدا داناتر است عقلش نیکوتر است و کسی که عقلش کامل تر باشد، مقامش در دنیا و آخرت بالاتر است.”^[۱۴۳]
یکی دیگر از ممیزات انسان، اراده می باشد؛ زیرا انسان دارای یک سلسله اعمال ارادی و یک سلسله اعمال انعکاسی و فاقد اراده است که به مدد الهام غریزی روی می دهد، در حالی که تمام اعمال حیوان از نوع اعمال انعکاسی است، چون حیوان فاقد اراده بازدارنده و کنترل کننده است، لذا نمی تواند بیندیشد واز میان انواع رفتار، رفتار ویژه ای را انتخاب کند. اراده از نظر لغت به معنی شوق و کشش و گرایش نفس بسوی انجام عمل می باشد؛ البته در صورتی که نفس را به عمل و رفتار وادارد. فلاسفه اسلامی، اراده را “تمایل عقلی” می نامند.^[۱۴۴] اراده از نظر غزالی دارای اهمیت زیادی است؛ او معتقد است انسانیت انسان به آن است که می تواند سائقه ها و تمایلات درونی خود را ضبط و تعدیل و تنظیم کند. لذا اراده و انتخاب اختیار، شرط مسئولیت و محور شخصیت انسان است و عمل بدون اراده، فاقد هر گونه اعتبار و ارزش است. زیرا اراده، روح و اساس عمل رفتار انسان می باشد. بر این اساس که اعمال ارادی، شخصیت انسان را به رنگ خود در می آورد، غزالی میان سه نوع اعمال فرق و امتیاز می گذارد:
۱- نوعی از اعمال ارادی که دارای رنگ تهور و بی بند باری و عدم ضبط و کنترل و سیطره انگیزش و انعکاسات غریزی است.( نفس اماره )
۲- نوعی از اعمال که آمیخته با ضبط و کنترل و تعدیل و حکومت اراده ای است که با ایده های عالی در ارتباط است.( نفس مطمئنه)
۳-نوع دیگری از اراده است که از نظر تصمیم گیری، با تردید توام است و رنگ خاصی به شخصیت آدمی نمی دهد، و در نتیجه نمی توانیم داوری صریح و مستقیمی درباره انعکاسات ارادی او ارئه کنیم.( نفس لوامه )
غزالی از موضوع مجاهدت نفس برای تربیت اراده استفاده می کند و معتقد است که تربیت اراده از طریق تکرار تمایل به رفتار نیکو و نیز تکرار مجاهدت و مبارزه با رفتار مذموم و نکوهیده صورت می گیرد. ^[۱۴۵]
بنابراین، از دیدگاه اسلام، عدم اجبار مردم بر ایمان، یک اصل ثابت می باشد؛ و لذا ایمان به خدا و مبانى اسلام، هیچگونه جنبه تحمیلى نمى‏تواند داشته باشد، بلکه از طریق منطق و استدلال و نفوذ در فکر و روح افراد باید پیشروى کند؛ زیرا ایمان اجبارى ارزشى ندارد، مهم این است که مردم حقایق را درک کنند و با اراده و اختیار خویش آن را بپذیرند.^[۱۴۶] قرآن کریم بارها در آیات مختلف روى این حقیقت تاکید کرده است.^[۱۴۷] لذا خوشبختی و بدبختی انسان نتیجه عملکرد خود اوست؛ و اوست که بار مسئولیت زندگی را به دوش می کشد و به عنوان موجود آزاد و آگاه وارد میدان عمل می شود، و همین عمل اوست که سعادت دنیا و آخرت او را رقم می زند.^[۱۴۸]. قرآن کریم در این باره می فرماید:
“قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّئهَا(۹)وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّئهَا"(سوره شمس، آیات ۹-۸)؛ که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده (۹) و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است.
این که رواقیون، اهتمام در وارستگی و آزادی را چنان برای انسان واجب می دانند که بیان می کنند جهت استخلاص از قیود و ناملایمات (فرد با اراده خود) به خودکشی هم اگر محتاج شود، باکی نیست، این نیز با آموزه های دین اسلام سازگار نیست؛ زیرا یکی از معجزات دین اسلام همین است که می تواند به عنوان یک نظام سیاسی برای تمام مردم جهان، یک زندگی عقلانی دنیوی همراه با یک معنویت زندگی ساز، ارائه دهد. در سخنانی از حضرت علی (ع) است که راز تحقیر دنیا را در عین اهمیت آن توضیح می دهد:
علی (ع) وقتی سخنان فردی را شنید که دنیا را توبیخ می کند، فرمود: (ای سرزنش کننده دنیا)، آیا تو گول عوامل فریبنده دنیا را خورده ای و فریفته پدیده های باطلش شدی، یا دنیا درباره تو ؟….. دنیا جایگاهی است راستین، برای کسی که با واقعیت آن درست رویاروی شود و خانه عافیت و گوارایی است، برای کسی که آن را شناخت(یا معرفت از آن حاصل نمود.) این خانه بی نیازی است، برای کسی که از آن توشه برداشت و جایگاه پند گیری است برای کسی که از آن نصیحت پذیرفت. این دنیا مسجد دوستان خدا و نمازگاه فرشتگان الهی و جایگاه نزول وحی خداوند و تجارتگاه اولیاء الله است.(انسان های خردمند و عارف)، رحمت خداوندی را در این دنیا اندوختند و بهشت را از آن سود بردند، پس کیست که این دنیا را توبیخ کند، در حالی که جدایی از وی را اعلان نموده و به مفارقت او، ندا در داده….. لذا مردانی در هنگام پشیمانی(به هنگام قیامت)، این دنیا را مذمت کردند و مردانی دیگر، روز قیامت آن را سپاس گفتند؛ دنیا به آنان تذکر داد،آانان نیز پذیرفتند؛ و سخن گفت، آنان تصدیقش کردند و پند داد، آنان قبول نمودند. ^[۱۴۹]
نتیجه بحث: همان طور که گفته شد، زیر بنای فکری و فلسفی دو نظریه روان شناس آمریکایی"آلبرت الیس” و “آرون بک” به فلسفه رواقی و به خصوص، حوزه اخلاقی این مذهب بر می گردد، بنابراین، پس از نقد و بررسی “عقل و اراده” در مبانی نظری اصول اخلاقی مکتب رواقیون با آموزه های دین مبین اسلام، مشخص می شود که زیر مبنای فکری و فلسفی این دو روان شناس آمریکایی، با آموزه های دین مبین اسلام منطبق نیست.
فصل سوم: بررسی تطبیقی باورهای غیر عقلانی و تحریفهای شناختی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن
اساساً یادگیری، عملی است که در جریان آن، افکار، گرایش ها، عادت ها و رفتارهای انسان تعدیل می شود و تغییر می یابد. کار روان درمانی در اصل، تصحیح یادگیری های نادرست گذشته است که بیمار در جریان آن با افکاری اشتباه یا اوهامی درباره خود و دیگران و زندگی و مشکلات اضطراب انگیزی مواجه بوده است. قرآن نیز به منظور تغییر افکار و گرایش ها و رفتارهای مردم و هدایت آن ها به صلاح و خیر، و نجات از گمراهی و جهل و ایجاد افکاری تازه درباره ماهیت و رسالت انسان و ارزش های اخلاقی و الگوهای والای زندگی، نازل شد.^[۱۵۰]
این فصل که مهمترین بخش این پایان نامه می باشد، به نقد و بررسی باور های غیر عقلانی و تحریف های شناختی از منظر قرآن پرداخته می شود. اما با توجه به این که باورها و بینش های افراد، بنا بر اهداف آنان در زندگی متفاوت می باشد، لذا قبل از ورود به بحث تطبیق و بررسی، لازم است به سه طیف شخصیت در قرآن اشاره ای داشته باشیم:
قرآن کریم، مردم را بر اساس عقیده به سه نوع تقسیم کرده است: مومنان،کافران و منافقان. و برای هر یک از این شخصیتهای سه گانه، خصوصیات و علایم ویژه ای ذکر می کند که به واسطه آن از دو نوع دیگر متمایز می شود؛ یکی از این خصوصیات و علایم ویژه، خصوصیات عقلانی و شناختی این سه طیف شخصیت است که به آن اشاره می شود:
الف: خصوصیات عقلانی– شناختی شخصیت مومنان؛ تفکر در هستی و آفرینش خداوند، طلب شناخت و دانش، عدم پیروی از گمان، جستجوی حقیقت و آزادی فکر و عقیده است.
ب: خصوصیات عقلانی – شناختی شخصیت کافران؛ جمود فکری و ناتوانی در ادراک و تعقل، تقلید کورکورانه از عقاید و سنتهای پدران و فریب دادن خود.
ج: خصوصیات عقلانی- شناختی شخصیت منافقان؛ تردید در انتخاب ایمان و کفر و ناتوانی در اتخاذ موضعی روشن و صریح در برابر توحید. این خصیصه که منبعث از ترسو بودن و عدم اعتماد به نفس منافق می باشد، به خاطر این است که او هم از مومنان و هم از مشرکان، می ترسد. بنابراین موضعی بینابین اتخاذ می کند و نمی تواند حکمی آشکار و صریح نسبت به گروهی که واقعاً به آن گرایش دارد، صادر کند. اتخاذ چنین موضعی، منافق را به دروغ، ریا، فریب کاری و پنهان کردن احساس واقعی خود که همان نفرت، کینه و حسد نسبت به مسلمانان است، وامی دارد و این عمل به نوبه خود باعث می شود که او به طور پنهانی و با بهره گرفتن از سلاح شایعه پراکنی، علیه مسلمانان فتنه انگیزی کند. و از آن جایی که شخصیت منافق در ژرفای نفس خود، احساس ناتوانی می کند، از این رو، سعی دارد با توجیه کارهایش و دلیل تراشی، از خود دفاع کند. ^[۱۵۱]
۳-۱٫ تطبیق و بررسی باورهای غیر عقلانی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن
در این بخش بعد از تبیین باور های غیر عقلانی در روان شناسی، به نقد و بررسی آن از منظر قرآن پرداخته شده است.
۳-۱-۱٫ باور غیر عقلانی شماره یک
اعتقاد فرد مبنی بر این که ضرورت دارد و باید مورد تایید و محبوبیت دیگران واقع شود.^[۱۵۲]
“الیس"، معتقد است فردی که به دنبال چنین خواسته ای(جلب تایید دیگران) باشد، در خود احساس بی ارزشی و بیشتر ناامن و مضطرب و ناقض نفس خویش خواهد بود.^[۱۵۳]
۳-۱-۱-۱٫تبیین این باور در روان شناسی
نیاز به وابستگی اجتماعی در راس نیازهای انسانی به حساب می آید؛ و نیاز تقدیر اجتماعی^[۱۵۴]، از نظر روان شناسان با دو عنصر همراه است که آن دو عبارتند از نیاز به محبت و نیاز به قدر شناسی. مراد از نیاز به محبت این است که فرد نیاز دارد تا دیگران او را دوست بدارند و او را به عنوان انسان بشناسند و موجودیت و شخصیت وی را محترم بشمارند؛ نه این که مورد نفرت و اکراه و بی توجهی دیگران واقع شود. اما مراد از قدر شناسی این است که فرد دریابد دیگران برای اعمال و کرداری که او انجام می دهد، ارزش قائل هستند و نوعی سپاسگزاری معنوی برای اعمالش انجام می دهند؛ مانند اعطای شهرت، متناسب با میزان کاری که انجام داده است. روان شناسان، به واسطه وجود واقعیت کار یا عمل و احساس رضایت ناشی از آن، حس تایید اجتماع را به هنجار تلقی می کنند و در مقابل، مغالطه در واقعیت و بزرگ جلوه دادن آن را، نامشروع و غیر مجاز می دانند.^[۱۵۵]
۳-۱-۱-۲٫ نقد و بررسی تطبیقی
محبت، در اسلام، به عنوان کارآمدی ترین وسیله تقرب، و قاعده ای استوار که ستون های اسلام بر آن بنا نهاده شده است، از مقامات بلند اهل ایمان، قلمداد شده است.^[۱۵۶] لذا شارع اسلام بر آن تاکید کرده است و عقیده دارد که از صفات مومن است که: “ان یالف و یولف".^[۱۵۷]یعنی{مومن}، انس و علاقه می ورزد و خود نیز مورد انس و علاقه واقع می شود. یعنی دیگران را دوست داشته و دیگران نیز او را دوست می دارند و محبت ورزیدن و محبوب بودن به عنوان معیار سلامتی فرد وضع شده است؛ نیاز به جلب محبت در اسلام، در ارتباط با محبتی است که متوجه خداست.^[۱۵۸] پیامبراسلام حضرت محمد(ص) در روایتی می فرمایند:"ود المومن للمومن فی الله من اعظم شعب الایمان”^[۱۵۹] ؛یکی از بزرگترین ابعاد ایمان این است که مومنی، مومن دیگر را برای خداوند دوست بدارد. و در روایت دیگری از پیامبر(ص) درباره محبوب بودن فرد آمده است: “هر گاه خداوند، بنده ای از امت مرا دوست بدارد، محبت او را در دل بندگان برگزیده، ارواح فرشتگان و ساکنان عرش خود قرار می دهد تا او را دوست بدارند. چنین کسی دوست حقیقی خداست. خوشا به حال او، خوشا به حال او و او در روز قیامت، حق شفاعت دارد.^[۱۶۰] بنابراین، وقتی انسان محبوب خداوند قرار گرفت، محبوب سایر موجودات نیز قرار می گیرد؛ قرآن کریم در این باره می فرماید:
“إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا"(سوره مریم، آیه ۹۶)؛ مسلّماً کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده ‏اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دلها قرار مى‏دهد.
و لذا در فرازی از “زیارت امین الله"می خوانیم:"اللهم اجعلنی محبوبه فی ارضک و سمائک”^[۱۶۱] یعنی خداوندا! مرا در زمین و آسمانت محبوب بگردان.
آیه الله مکارم درباره جاذبه ایمان و عمل صالح می فرمایند: “ایمان و عمل صالح” جاذبه و کشش فوق- العاده‏اى دارد؛ اعتقاد به یگانگى خدا و دعوت پیامبران که بازتابش در روح و فکر و گفتار و کردار انسان به صورت اخلاق عالیه انسانى، تقوا و پاکى و درستى و امانت و شجاعت و ایثار و گذشت، تجلى کند، همچون نیروهاى عظیم مغناطیس، کشیده و رباینده است.”^[۱۶۲]
اما محبت، گاهی به کژ راه افراط و زمانی به بی راه تفریط می رود. چنان که حضرت علی(ع) می فرماید:"سیهلک فی صنفان: محب مفرط یذهب به الحب الی غیر الحق و مبغض مفرط یذهب به الحب الی غیر الحق…” ؛ به زودی دو طایفه درباره من هلاک خواهند شد: یکی دوستی که در دوستی، افراط کند به طوری که محبت بی اندازه او را به راه باطل بکشد و دیگر دشمنی که از حد، تجاوز کرده و دشمنی بی اندازه او را به غیر حق وادارد. ^[۱۶۳]
در قرآن کریم، آیات بسیاری اشاره به عدم تایید و جلب رضایت همه افراد دارد،که ما آن را به دو بخش تقسیم نموده ایم؛ در بخش اول به دیدگاه شناختی^[۱۶۴]-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان و پاداش های آنان و در بخش دوم به دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت منافقان و عذاب های آنان، پرداخته شده است.
۳-۱-۱-۲-۱٫ دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان
الف: دیدگاه شناختی قرآن نسبت به شخصیت مومنان؛ عدم امکان جلب رضایت همه افراد
پیامبر اعظم اسلام (صلى اللّه علیه و آله) بقدرى براى اسلام آوردن یهود و نصارا و کفار، فعالیت و تبلیغ رسالت می نمود تا شاید به هر وسیله‏اى بشود رضایت آنان را حاصل و آنان را بدین مقدس اسلام مشرف نماید. و لذا خداوند سبحان به پیامبر(ص) می فرماید:
“وَ لَنْ تَرْضى‏ عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصارى‏ حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ …."(سوره بقره ،آیه ۱۲۰)؛هرگز یهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد، (تا به طور کامل، تسلیم خواسته‏هاى آنها شوى، و) از آیین (تحریف یافته) آنان، پیروى کنى.
در شان نزول آیه از ابن عباس چنین نقل شده که یهود مدینه و نصاراى نجران انتظار داشتند که پیامبر اسلام ص همواره در قبله با آنها موافقت کند، هنگامى که خداوند قبله مسلمانان را از بیت المقدس به سوى کعبه گردانید آنها از پیامبر ص مایوس شدند (و شاید در این میان بعضى از طوائف مسلمان ایراد مى‏کردند که نباید کارى کرد که باعث رنجش یهود و نصارى گردد)،آیه فوق نازل شد و به پیامبر اعلام کرد که این گروه از یهود و نصارى نه با هماهنگى در قبله و نه با چیز دیگر از تو راضى نخواهند شد، جز اینکه آئین آنها را دربست بپذیرى. بعضى دیگر نقل کرده‏اند که پیامبر ص اصرار فراوان داشت که این دو گروه را راضى کند، شاید اسلام را پذیرا گردند، آیه فوق نازل شد و به پیامبر ص اعلام کرد که این فکر را از سر بدر کن چرا که آنها به هیچ قیمت راضى نخواهند شد جز به پیروى از آئین آنها.^[۱۶۵]
بنا بر تصریح قرآن بر عدم علم و آگاهی بیشتر افراد،^[۱۶۶] خداوند در آیاتی بیان می فرماید که علم واقعی نزد خداست؛^[۱۶۷] و ایمان واقعی در رضایت خدا و رسولش می باشد.^[۱۶۸] خداوند متعال، در اولین آیه سوره تحریم، به پیامبرش دستور می دهد که به رضایت الهی راضی باشد و خود را به خاطر رضایت دیگران، به رنج و عذاب گرفتار نکند:
“یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغی‏ مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ “(سوره تحریم، آیه ۱)؛ اى پیامبر، چرا چیزى را که خدا بر تو حلال کرده است، به خاطر خشنودساختن زنانت بر خود حرام مى‏کنى؟ و خدا آمرزنده و مهربان است.^[۱۶۹]
اصولا شخصیت یک انسان سالم، شخصیتی واحد، و خط فکرى او خط واحدى است؛ در تنهایى و اجتماع، در ظاهر و باطن، در درون و برون، در فکر و عمل، همه باید یکى باشد، هر گونه نفاق و دوگانگى در وجود انسان امرى تحمیلى است و بر خلاف اقتضاى طبیعت اوست و لذا خداوند براى هیچکس دو قلب در درون وجودش قرار نداده است:
“ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی‏ جَوْفِه…."(سوره احزاب، آیه ۴)؛ خداوند براى هیچ کس دو دل در درونش نیافریده است.
در حدیثى از امیر مؤمنان على ع در تفسیر این آیه مى‏خوانیم که می فرمایند:
“لا یجتمع حبنا و حب عدونا فى جوف انسان، ان اللَّه لم یجعل لرجل قلبین فى جوفه، فیحب بهذا و یبغض بهذا فاما محبنا فیخلص الحب لنا کما یخلص الذهب بالنار لا کدر فیه فمن اراد ان یعلم فلیمتحن قلبه فان شارک فى حبنا حب عدونا فلیس منا و لسنا منه"؛دوستى ما و دوستى دشمن ما در یک قلب نمى‏گنجد؛ چرا که خدا براى یک انسان دو قلب قرار نداده است که با یکى دوست بدارد و با دیگرى دشمن، دوستان ما در دوستى ما خالصند همانگونه که طلا در کوره خالص مى‏شود هر کس مى‏خواهد این حقیقت را بداند، قلب خود را آزمایش کند اگر چیزى از محبت دشمنان ما در قلبش با محبت ما آمیخته است از ما نیست و ما هم از او نیستیم.”^[۱۷۰]
ب: دیدگاه رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان؛ عزت مندی مومنان و عدم نیاز آنان در رفتارشان به جلب رضایت و تایید همه افراد
خداوند در قرآن، عزت را از آن خود و برای رسول و مومناش معرفی می نماید:
“….وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ …."(سوره منافقون،آیه۸)؛ عزت از آنِ خدا و پیامبرش و مؤمنان است.
گرچه در فارسى روزمره” عزت” به معنى احترام و آبرو یا گرانبها بودن است، ولى در لغت عرب چنین نیست، بلکه عزت به معنى قدرت شکست ناپذیر است.^[۱۷۱] "عزت” به گفته” راغب” در” مفردات” در اصل آن حالتى است که انسان را مقاوم و شکست ناپذیر مى‏سازد، به زمینهاى صلب و محکم نیز به همین جهت عزاز (بر وزن اساس) مى‏گویند.^[۱۷۲]